Tôi là một kẻ khá thờ ơ và nhạt nhẽo với âm nhạc. Tôi thậm chí không phải là fan của bất kỳ dòng nhạc nào. Tôi hát karaoke toàn sai nhịp. Điện thoại của tôi không có các bài hát. Lúc tập thể dục hay đi trên đường, tai nghe của tôi là các mẫu câu học ngoại ngữ. Vì vậy, khi thấy tôi mua một cây ghi-ta điện, bạn tôi cười ầm lên và nhận xét rằng, âm nhạc không thuộc về bản ngã của tôi. Nguyên chất, gốc rễ tính cách và tâm hồn của tôi là cầm bút lên và viết.
1. Sống đúng với bản ngã của chính mình
Đi tìm bản ngã của chính mình là điều mà hầu như ai trong chúng ta cũng từng nghe nói đến. Nó tự nhiên như thể đó là mục đich lớn nhất của cuộc đời vậy. Chúng ta tự vấn bản thân để tìm đến một sự thật nguyên gốc, con người thật nguyên gốc. Cái gốc của sống thật đó bao gồm tất cả các mục đích phù hợp với bản chất của ta: Môn học ta ưa thích, nghề nghiệp ta say mê, nguời tình hợp với ta mịn màng như hai bàn tay khớp nối (Mr Right/ The One). Chúng ta tin rằng khi tìm được cái tôi nguyên gốc ấy và sống thật, sống đúng với nó thì ta sẽ hoàn toàn tự do và cảm nhận được hạnh phúc. Mọi sự đau khổ, đấu tranh và gập ghềnh của cuộc sống là do ta đang không sống đúng với những gì thuộc về bản chất của mình.
Có đúng là như vậy không?
Năm 2013, một trong những khoá học được nhiều SV đăng ký nhất tại Harvard thu hút sự chú ý của báo chí vì lời hứa sẽ khiến cho người học thay đổi hoàn toàn cuộc sống của chính mình. Giáo sư Puett tuyên bố trọng tâm của của khoá học là "các bạn phải dừng ngay cuộc tìm kiếm bản ngã của chính mình, bởi vì nó không tồn tại".
Khái niệm bản ngã và sự kết nối của bản ngã với hạnh phúc thật sự trong cuộc sống bắt nguồn từ tôn giáo với niềm tin rằng, Chúa đã định đoạt cho mỗi chúng ta một số phận riêng, một đường đi đặc biệt. Dù tôn giáo không còn là niềm tin mạnh mẽ nữa, nhưng những ảnh hưởng của nó vẫn còn rất sâu sắc.
Nếu ta tự miêu tả bản thân, ta dễ dàng vẽ lên chân dung mình với những tính cách cụ thể, ví dụ như "vui vẻ", "yêu hội hoạ", "hơi nóng tính", và "rất ghét nấu nướng". Một cách gián tiếp, những sự miêu tả này trở thành "lời tiên tri tự ứng nghiệm" (self-fulfilling prophecy). Điều đó có nghĩa là, nếu ta tự miêu tả bản thân là một kẻ hơi nóng tính thì dần dần, ta sẽ dễ dàng trở nên nóng tính và cuối cùng trở thành một kẻ thực sự nóng tính. Nếu ta cho rằng đó là tính cách bản thân rồi, không thay đổi được, thì ta sẽ trở nên dễ dãi khi cơn nóng tính tràn đến, ta sẽ phẩy tay bỏ qua thay vì cố gắng tìm cách kìm nén hoặc đổi thay. Ta sẽ nhìn lại những hậu quả của cơn nóng nẩy và chẹp miệng tự thanh minh: Non sông dễ đổi, nhưng bản chất khó rời. Ai yêu tôi thì phải chấp nhận, con người tôi vốn là thế rồi.
Giáo sư Puett đã chỉ ra rằng, cái mà chúng ta lầm tưởng là bản ngã của chính mình thực ra chỉ là một lát cắt nhất thời của cuộc sống. Vấn đề là khi lát cắt bị lặp đi lặp lại nhiều lần, nó sẽ trở thành thói quen. Một thói quen khi lặp lại nhiều lần sẽ trở thành tính cách. Và tính cách góp phần hình thành nên số phận. Nói cách khác, số phận mà chúng ta đang có về bản chất là hệ quả của lời tiên tri tự ứng nghiệm. Bạn là một kẻ nóng tính và cuộc sống của bạn toàn là những cuộc cãi vã không phải vì bản chất của bạn là một kẻ nóng tính. Bạn đã "trở nên" nóng tính sau rất nhiều lần cư xử như vậy. Nhưng đó nhất định không phải là toàn bộ bản ngã của bạn.
2. Bộ não nilon
Khoa học nhân văn hiện đại nhìn bản ngã như một quá trình đa diện và tự biến đổi không ngừng. Quan điểm này khá giống với Phật giáo khi cho rằng bản ngã là một ảo ảnh (anattā / no-self). Những nghiên cứu mới nhất của ngành thần kinh học thậm chí còn có thể đưa ra bằng chứng về sự linh hoạt không ngờ của bộ não con người. Ví dụ, bạn cho rằng giá trị sống của mình rất vị tha, nhưng bộ não của bạn có thể kích hoạt rất mạnh mẽ ở phần vị kỷ khi hoàn cảnh yêu cầu. Khái niệm " bộ não nilon" (brain's plasticity) được đưa ra để chúng ta hiểu rằng bộ óc cũng giống như miếng nhựa nilon hay một cơ bắp trên cơ thể vậy. Nó biến hoá, phồng ra, co vào, tạo ra các xung điện mới để giúp chúng ta ứng phó với cuộc sống. Người lái taxi ở London phải nhớ tới hơn hàng ngàn con phố nên não của họ có phần chất xám ở vùng đồi hải mã to hơn hẳn. Mỗi ngành nghề lại khiến cho bộ não của chúng ta phát triển rất khác nhau. Ai làm vũ công hay thiền cũng sẽ có phần chất trắng to ra. Ai phải tính toán nhiều tự dưng não cũng có cấu trúc khác.
Bộ óc nilon giống như một cơ bắp, có thể sinh trưởng, lớn lên một cách cơ học trong suốt quãng đời, miễn là có sự rèn luyện và ý thức thử thách những trải nghiệm mới lạ
Chính vì thế, các cuốn sách dưạ vào sự khác biệt giữa bộ não đàn ông khác đàn bà (Đàn ông sao Hoả đàn bà sao Kim là một ví dụ) thường bị giới khoa học lên án kịch liệt. Nó khiến cho chúng ta tưởng rằng bộ não từ khi sinh ra là đã có bản sắc giới nam nữ như thế. Sự thật là, một phụ nữ giỏi làm nhiều việc cùng một lúc (multitasking) không phải vì cô ý được trời phú cho khả năng ấy mà là công việc và xã hội yêu cầu cô phải sống như vậy. Dần dần hai bán cầu não của cô tìm cách thích nghi bằng cách phóng nhiều hơn hẳn các luồng xung điện qua lại với nhau khiến cô ngày càng giỏi trong việc đa-zi-năng, như tiểu phật bà mười chân mười tay việc nào cũng bay bay. So sánh não của cô với não một người không sống trong môi trường tương tự (bất kể là đàn ông hay đàn bà), chúng ta sẽ thấy não của họ không có các luồng xung điện bắn qua hai bán cầu ở cường độ khủng khiếp như vậy.
Tương tự, các định kiến chúng ta thường có về đàn ông lái xe giỏi hay phụ nữ khéo giao tiếp đều là hệ quả của bộ não thích nghi với các yêu cầu của cuộc sống. Chính vì vậy, bất kỳ thứ gì trẻ em tiếp xúc (qua TV, qua quan sát, qua trường học, qua đồ chơi, qua quần áo, qua sách vở, qua những lời nói bâng quơ của người lớn...) đều đóng vai trò điều chỉnh các xung điện của não và hình thành các con đường kết nối giữa các nơ ron tương ứng. Nếu bé thường xuyên thấy mẹ nấu nướng và bố lái xe, các nơ ron và xung điện tương ứng với hình ảnh "phụ nữ-bếp núc" và "đàn ông-xe cộ" sẽ dần dần hình thành một cách vô thức. Như một lối mòn đi lâu thành đường, trong quá trình lớn lên, bất kỳ lúc nào trong cuộc sống xuất hiện hình ảnh "bếp núc", nơ ron này sẽ bắn xung điện sang nơ ron quen thuộc với nó nhất, tức là "phụ nữ". Đây chính là gốc rễ của định kiến. Chính vì vậy, những quảng cáo có hình ảnh đàn ông vào bếp nấu nướng khiến người xem vô thức cảm thấy "bất thường", đơn giản vì nó không cùng tần số với xung điện đã bị in hằn trong trí óc của họ từ khi còn thơ bé. Như một vòng xoáy không lối thoát, các nhà quảng cáo không muốn người xem cảm nhận sự bất thường nên lại tiếp tục sản xuất các hình ảnh làm đậm thêm sự phân biệt giới tính. Và phụ nữ sẽ lại là những nhân vật chính trong quảng cáo đồ nội trợ, đàn ông sẽ là nhân vật chính trong quảng cáo xe ô tô.
Bà Doris Self nổi tiếng là người chơi game già nhất thế giới, giữ kỷ lục Guinness với Twin Galaxies ở hạng chơi khó nhất. Bộ óc khi được rèn luyện thách thức tuổi tác và định kiến.
3. Bản ngã không biên giới
Như vậy, bộ óc nilon khiến chúng ta có thể thích nghi và thay đổi bằng cách bền bỉ luyện tập và hình thành các thói quen. Tuy nhiên, mỗi chúng ta đều có nhiều thói quen tốt và cũng vố số thói quen dở tệ. Nếu ta để những thói quen đó biến thành "tính cách" và tin rằng bản chất con nguời thật của ta là vậy thì bộ não nilon, thay vì giúp chúng ta thay đổi, lại trở thành công cụ để ta ngày càng lao vào vòng xoáy bất tận của những lời tiên tri tự ứng nghiệm.
Bản ngã không cố định. Nó chỉ là những lát cắt nhất thời, những thói quen bị dán nhãn tính cách, những hệ quả của hành vi lặp đi lặp lại nhiều lần, những vết hằn của hình ảnh thường xuyên diễn ra trong cuộc sống. Bộ não nilon cho chúng ta thấy thói quen và tính cách hoàn toàn có khả năng thay đổi. Nhưng thay đổi thế nào?
Trong cuốn sách của mình "The Path" (Đạo), GS Puett và Gross-Loh có một lời khuyên dành cho độc giả, đó là "chủ định phá vỡ thói quen và ứng xử như thể mình là một con người khác".
Ví dụ, bạn và bố vợ rất xung khắc nhau. Trước tới nay, bạn thường phẩy tay và cho rằng tính cách của hai nguời không tương hỗ, khắc khẩu. Nếu bạn ứng dụng kiến thức của bộ não nilon, bạn sẽ hiểu rằng bạn và bố vợ có thể vui vẻ với nhau, vì bản ngã của bạn không chỉ dừng lại ở một số tính cách tại thời điểm này, và bố vợ bạn cũng vậy. Có một con người khác trong bạn sẽ rất vui vẻ khi nói chuyện với một con nguời khác trong bản ngã của ông bố vợ hắc sì dầu. Sáng hôm sau, khi gặp ông, bạn chủ động mỉm cười, mua cho ông một bữa sáng, và hỏi ông có cần bạn đưa đi thăm họ hàng không? Bạn sẽ cảm thấy khi nói và làm những điều này, bạn không sống "thật" với lòng mình.
Nhưng gượm đã, bạn có thể sẽ nhận ra rằng ông bố vợ ngạc nhiên, và lời nói của bạn khiến ông suy nghĩ. Trong đầu ông, những nơ ron thường xuyên nối "con rể" với "thằng tồi" bị đối chất. Nơ ron "con rể" bỗng cố gắng phóng luồng xung điện sang một nơ ron lạ hoắc tên là "hiếu thảo", đại loại là như vậy. Con đường xung điện mới này còn mong manh lắm, và nó sẽ không thể thắng con đường xung điện cũ một sớm một chiều. Với bạn cũng vậy, bạn thấy mình phải khó khăn lắm mới thốt ra được những lời ngọt ngào. Nhưng đừng quên bộ não nilon, xung điện nào cũng khó khăn ban đầu, như những lối mòn đi nhiều thành đường, sau nhiều lần phóng điện, các nơ ron sẽ kết nối, dịch chuyển, sản sinh, và đến một ngày, hiệu ứng nhanh nhất sẽ được kết nối giữa các nơ ron mà tần số phóng điện là dễ dàng nhất: "con rể"- "hiếu thảo". Con người khác trong bạn đã trở thành một phần con nguời hiện tại, và ông bố vợ cũng vậy.
Nhà triết học cổ đại Aristotle từng nói "Chúng ta bản chất là những gì chúng ta thường xuyên làm". Thói quen tạo nên tính cách. Nếu thay đổi được thói quen, tính cách đương nhiên thay đổi. Đi nhiều thành đường. Sự đổi thay là bất tận, điều kiện cần là sự bền bỉ. Chính vì vậy, thật là uổng phí khi chúng ta tự giam hãm mình trong những bức tường mang tên tính cách.
Quay trở lại câu chuyện của tôi ở đầu bài viết. Tôi đang bắt đầu tập đàn, từng tý một. Tôi có thể không giỏi, nhưng tôi muốn âm nhạc trở thành một phần mới trong bản ngã của mình. Các nơ ron sẽ phải rất vất vả để kết nối, nhưng có công mài sắt có ngày nên kim. Nếu tôi bỏ cuộc, đó không phải vì âm nhạc và tôi không tương hợp, mà đơn giản vì tôi không đủ kiên nhẫn để đi nhiều thành đường.
"Cuộc sống không phải là hành trình tìm kiếm bản ngã, mà là kiến tạo một bản ngã mới" - (Bernard Shaw).
Sự thay đổi cơ học của não rõ ràng nhất khi chúng ta chủ động thách thức mình bằng những trải nghiệm và hành vi hoàn toàn MỚI, thậm chí trái ngược với thói quen, khẩu vị, và quan điểm hàng ngày. Tôi vốn sợ độ cao và chưa từng leo dây, nhưng đã chiến thắng bản thân và chinh phục đường abseil leo núi cao nhất thế giới ở Lesotho.
F.B Phuong Mai Nguyen